IOANE BEKOERROTAKO
ETA KONZE GANBURUKOA
San Agustin-gau baten
bakar ta illunetan
oillarra asten danean
lenengo kantetan,
morrosko eder bat ioan
Bakioti gora
arnasa estua sarri
etorkala agora.
Zeloen lurrunagaz
biotza azaldurik
ta arimako ispiluak
penaz ilundurik:
begi baltz len argiak
eukazan ilunak;
etaberen urratsak
zirean astunak.
Burua betetua
gomuta bategaz
inos bere ezeban nai
aldatu bestegaz:
arnasea artuteko
bere surzuloak
zirudien olako
sutegiko auspoak.
Ioane Bekoerrotarra
Gamizen iaioa
zan Gaztelugatxera
ioian morroskoa:
Adonis lango ederra
ta guztiz isila,
alboerri guztietan
lenengo mutila.
Nai palankan nai dantzan
nai bola-iokoan
Bekoerrota langorik
bat bere ezegoan:
ta inori mesede bat
egin bear bazan,
Ioane lenengo beti
an agertuko zan.
Merindade guztiko
udako lorea
ta neskarik geienen
ames-amorea
ioian bakar bakarrik
aga biurturik
ezelan kendu ezinik
zeloak bururik.
Urte bi zan eukala
mutilak erretan
bere biotz samurra
amore-garretan,
eta etzan eisetuko
biotzik onena
ikusiezkero aurrean
Kontze galantena?
Kontze Ganburutarra
Markaidako argia,
ogei urte lenago
mundura etorria,
eun orriko larrosa
usain gozokoa,
Kupidon arnaseak
ukutu bakoa.
Idara andra goikoak
Paisen aurrera
etzirean ioango
Kontzegaz batera.
Galantasunagaiti
eukan ezizena,
len esan dodaz legez,
Kontze galantena.
Ioanek Kontze galanta
atara eban dantzan
iolas-arrats-dei baten
Larrauriko plazan:
ta etzituezan euki
isilik begiak
bada ulertu zirean
ondo gazte biak.
Ezagutu eban Ioanek
dantza-bitartean
ezagutu ezebana
inos bere artean:
ezineuki leiela
zoriontasuna
gizonak ezpadauke
gogoko laguna.
Ta Kontze galantena
gogoratu iakan:
ta ordukoa lenengo,
maitetasuna zan:
ta Ioane bere Kontzen
sartu zan gogoan,
ta bere begietan
ezagun egoan.
Egun atati gora
iai-arratsaldetan
ikusten eben alkar
ta sarri goizetan:
zeinbat eta alkarregaz
egon sarriago,
maitetasuna egin zan
ainbat andiago.
Aitak maitetasun au
igarri ebanean
egia iakiteko
gauza aren ganean,
bota eutsan ausoko bat
mutilari esaten
Markaidara elduteko
domeka-goiz baten.
Ioan zan Bekoerrota
Ganburun etxera
luzapenik ezeukan
epaia entzutera...
laster irakurri eban
Kontzen begietan
eingeru ona ebilela
euren urratsetan.
Barreka egoan Aita
gaztean suagaz,
ta esaten eban baietz
beti buruagaz;
ezpanakaz izan zan
azkanengo baia
baina buztan bategaz
egoan epaia.
Au zan itxarotea
barri emon artean
bere anaia aukanari
Mexiku-aldean,
onek bialduko eban
Norteko bideti
dotea lobeantzat
ta zerbaist ganeti.
Kontzek ta Bekoerrotak
lenengo orduan
ikusi zintuezan
biotzak zeruan:
baina alper domekan zan
Agustiko eguna
arin maite bientzat
eldu zan iluna.
Iolas guztietara
ordurik aurrera
ibilten zan mutila
Kontzegaz batera,
ta egozanean biak
berbaz alkarregaz
eguna estalduten zan
txoria lez egaz.
Urte bik iges eben
egur me-garra lez
ta osabea ezekien
bizi bazan edo ez;
onek ezeukalako
munduan aiderik
ezpada burdinazko
kutxea gorderik.
Au baretaldi au zan
iraupen bakoa
San Martinen udatxu
zoroa lakoa:
ekaitz-aizea etorren
baraldi-atzean;
eguna datorrenez
izarrak batzean.
Ganburu bizi zana
Mexiku-lurrean
etorren bere errira
ta egoan urrean:
baina agindu ezebanez
aurreti albistarik
agertu zan Markaidan
inok iakin barik.
Eztituz bildurtuten
geiago lukiaka
ama barik dagozan
oilasko txikiak;
ta eztau ikaratuten
otsoak geiago
urte beteko artxoa
bakarrik badago,
ikaratu zan baino
Kontze galantena
ezagutu ebanean
osaba zarrena:
ezin biotz-taupadaak
isildu ebazan
eta gelan sartuta
negarrez urtu zan.
Ta andia biurtu zan
lenengo ikarea,
ezagutu ebanean
ebilen zarea:
eskonduteko laster
bera osabeagaz
ordituta bere Aita
diru-sundeagaz.
Nos edo nos autortu
zirean agurak
ta egozanez bakarrik
etxean irurak;
Kontzek erantzun eutsen
anae zar biai
laguntzat ez ebala
Matusalenik nai.
Eukiarren osabeak
zisku urrez betea,
Gamizen egoala
biotza berea,
Bekoerrota maitea
berbea iagoten
ta Kontze laztanari
gizon itxaroten.
Etzirean agurak
au entzunda mindu,
eta obato neskea
nai eben astindu.
Euki gura dabenak
surrakaz bakea
inos bere eztau bear
astindu lazkea.
Nok esan lei mutilan
biotzen larria,
iragarri eutsenean
eskontza barria?
Iges eutsan egunak
gertu zan muturik
ta iausi zan arati
gorputza leiturik.
Alan egon zan geldi
ogeta bi orduan
eriotzea eukala
biotzen bornuan:
ogeta bi orduetan
egon zan linboan;
eta arek igarota
purgatorioan.
Berrogei egunean
zubila sutan lez
maitetasunan suak
euki eban negarrez:
ez emakumak legez
osasun onagaz,
ezpada oian etxunik
barruko suagaz.
Oinen ganeratu zan
argal da bigunik
gorputza ezin eukirik
luzaro zutunik
San Agustin eldu zan
eta ioan nekez
promesa betatuten,
erromerian ez.
Biotzeko suagaz
negarra begian
itoten inkesaka
gau ta egun guztian,
astegun nai iai-egun
erdi zoraturik
bizi zan Kontze ederra
etxean sarturik.
Ioanek au ezekian
ez giza gaisoak
ta eroiazan orduak
pozgarri bakoak.
Atsagoten iarrita
bide-muna baten,
biotzen keia asi zan
agoti botaten.
Kontze! eskonduten zara,
lirio biguna;
ta senargeia dozu
piper zar minduna,
zisku zarra daukana
lotuta dirua,
oilanda bat iruntzi
nai daben mirua!
Senargeia da zarra
zu zara gaztea;
negu erkina senarra
ta udea emaztea.
Satanasek eukala
nunbaist olgurea
burlaz eskondu aleban
lenengo agurea.
Ezeukia artzen dozu
diruz atsitua,
eztaukana arimarik
ezpada dirua.
Kenduezkero dirua,
zer dozu osabea?
arimea erretako
su bako labea.
Aberatsa itxi dozu
dirurik bakoa,
dirudun putzak baino
biotz obakoa,
dirurik eztauko ta
burua urkatu lei,
baina bere biotza
diruz ordaindu al-lei?
Artuizu, zisku ederra!
dirua senarra
eta kontularitzat
egura gangarra:
esaten deutsunian
berba gozoren bat
agin bat botako dau
estulka saritzat.
Alper egongo zara
berari begira
zelo amore bakoak
agertuko dira;
eta igaroko dozu
zeure bizitzea
agure dozula
beti gerizea.
Agureak ezteutsu
biziten itxiko
ezpada bere ondoan
iosita betiko:
eta iaioten bada
etxean semea
entzun bearko dozu
eztala berea.
Eskondu zaitez Kontze,
indianoagaz
ta ondo biziko zara
bere usain-atsagaz;
agurea ilgo dan lez
zu baino lenago,
ziur izango zara...
atso bat geiago.
Zutunduta ioan zan
Gaztelugatxera
ta eguna amaitu barik
artez Gamizera:
gaba igaro zanean,
goizean goizeti
ioan zan Markaidara
txakurren atzeti.
Aranburun ausoan
iakin eban zelan
agurak euken Kontze
erdi-ilean gelan,
itxi barik inori
etxean sartuten;
alper Kontze gaisoa
ioian astinduten.
An gelditu zan Ioane
egun ail-artean
itanduta iakiten
gauzak bitartean;
eta iakin ebazan
gauza asko ta itzalak
egin zituezanak
agura zitalak.
Eztira, ez azkortuten
katamots-uleak
kentzen deutsazanean
abiati umeak
ezta Afrikan sututen
Leoitzar emea
ikusten badau ilik
ondartzan semea,
Ioane eixetu zan baino
kurruka-suagaz
bere Kontze maiteen
oenak iakinagaz,
ta botoa egin eban
biotz biotzeti
ataretako Kontze
aguren menpeti.
Zeru-sabai urdina
izartu zanean
egoan Bekoerrota
makila-ganean,
ioten Kontze galantan
leio-ertzeko zura;
Kontzek otsa entzun eban
etzan lez logura.
Leiora agertu iakon
gelako txoria
zeruko atera legez
barruko gloria,
ta alper ilargi barik
gaba zan iluna,
laster ezagutu eban
kanpoko laguna.
Zelan iruditu leiz
maite sendo biak?
eztagoz Txinan bere
kolore ain biziak.
Ordu bat igaro eben
alkarregaz berbaz
ta gelako txoriak
urten eban egaz.
Eta agurak egozan
errenkura barik
batek bere ezeukala
Kontzen gomutarik:
onek eta maiteak
alkarren besoti
igaro eben Mungia
urien kanpoti.
Pozik ioazan biak
Maurolati gora
elduteko goizean
goizeti Bilbora:
ergalak egozanez,
bide ondoan sarri
geldituten zirean
arnasa-oska larri.
Alan da guzti bere
goizeko bostetan
egozan Begoñako
Eleizako atetan:
ara sartu zirean
mesa bat entzuten,
eta gero Bilbora
arnasea artuten.
Gosaldu ta apaindurik
amar da erdietan
euren Iaun-ordeagaz
egozan berbetan:
iakin ebazanean
euren naigabeak
gogoz zin egin eban
Bizkai-Iaun-ordeak.
Irakatsiko eutsela
Markaidako agurai
eta onekaz batera
gizontxu guztiai:
ez berba emon ez eze
bein emon ezkero,
betatu bear dala
laster edo gero.
Bizkaiko Iaun-ordean
emazte andreagaz
Kontze gelditu eizan
pozgari andiagaz;
eta senargei ederra
kaleak aratuz
Batxi-pekatunera
ioan zan ostatuz.
Agura biak iagi
zirean beti lez
eta ioan zan Aita
Kontzen gelara artez:
an egoan tokia
geldi ta garbirik
baina ezeban ikusi
barruan txoririk.
An zirean aguren
ule-tirakadaak,
ta auso guztietako
bare-karkaisadak!
ezeben entzun gura
berba pisutsurik;
eta egia igarteko
ezeuken bururik.
Negar ta paristakaz
bein gora, bein bera
ebiltzazan atso bi
zarrakaz batera;
ta alan ebiltzazala
laurak alkarregaz
alkatea eldu iaken
agindu bategaz.
Uts barik ioateko
biaramonean
Bilbora anae biak
itzaltasunean
agintari onari
emoten aurpegi,
ta goizeti pausoak
leiezala eregi.
Au esan da ioan zan
geiagorik barik
entzun ezeitearren
zorakeriarik:
Eldu zan geldi geldi
gaba ta aparia
atso biak bakarrik
ian eben guztia.
Zer etezan edo etzan
biak gogoketan
igaro iaken gaba
ezer bere ezetan:
goizeko argitasuna
agertu zanean
urten eben etxetik
zamari-ganean.
Ioanek ondi ekianez
zer iazoten ioian,
etzan belura-artean
etzunda egon oian:
ezpabere goizeti
iagi ta ioan zan
itxaroten agurai
Begoñako plazan.
Batxi-pekatunean
amarretartean
bildurra ebilen zoli
aguren artean:
Bekoerrota barreka
egoan entzuten
zar-kontu gatza bakoak
eta gosalduten.
Nosbait ioan zirean
irurak batera
Bizkaiko-iaun-ordean
epai-toki-aurrera
Agurak bildurragaz
buruak makurrik,
eta Ioane ezebala
bildurren apurrik.
Ezebazan bildurtu
Baltasar ta andiak
geiago, esku ta letrak
orman ikusiak,
egin ebazan baino
Markaidako okerrak
bere iribarreaz
Kontze galanteanak.
Ezekien zer-esan
euren aitzakitzat;
ezeuken minik bere
orduan laguntzat:
baina autortu zirean
euren pekatuak
ta aurrera eroateko
eukezan asmuak.
Edo izango zan Kontze
loba ta izekoa
edo leku santuan
beti lupekoa:
eta Ioane ilten bazan
naibagaz esota?
mesa bi ataraezkero
agur Bekoerrota.
An agertu zirean
atsiturik erruz:
baina orregaiti bere
neskean erreguz;
emoteko osabeak
izan zan epaia
bi mila eskudo, ta Aitak
etxea ta maia.
Egin zan egiunea
gazteen pozera;
osabean asmoak
botata lurrera.
Aita gizagaisoa
kontura iausi zan
zeinbat bidebageko
gauza egin ebazan.
Bear zan lez egozan
Aita ta alabea,
baina alan ez egoan
onen osabea:
aserratuta egoan
bere buruagaz
ezebalako naia
egin diruagaz.
Deiak bota ta, Bilbon
eskondu zirean
buztartuta ibilteko
munduko bidean;
etorria izanarren
Kontze baserriti
Iaun-ordea izan zan
lagun bere alboti.
Iru egun igarota
geure eskonbarriak
ezin agur eginik
zizpuruka biak,
ta minak berba barik
egozan aitza lez
euren ongilean
begira negarrez.
Kontze bidean bere
zizpuruka ioian
ta senar maitea
beragaz eroian.
Gizon iakutun batek
eukan esanea:
emakumen negarra
geiena da aizea.
Eskonbarri maiteak
agura biakaz
bizi zirean pozik
euren orduakaz;
baina euren osabea
bizi zan urtuten
ta aragiak eukazan
azur biurtuten.
Beti beti ikustea
Kontze ta gizona
etzan, egia esanik,
zartzaro-gei ona;
ta betiko eragonak
urak arria lez
zulotu eutsan biotza
ekinen ekinez.
Asko makalduten zan
asterik astera
ta ezeban ekarri nai
osasuna atzera:
egin eutsen agur bat
munduko ondasunai,
obato adituteko
arimako gauzai.
Il zan, lurpetu eben
kristinau ona lez
ta andra asko egon zirean
elizan negarrez;
txilin-soinua izan zan
ta gori goria,
aberatsena legez
luze ta zolia.
Amaituteko laster
ezeukezan penak
sei egun igaro, ta
Kontze galantenak
egin eban seme bat
lodi ta bizkorra
Ama lez ederra, ta
Aita lez gogorra.
Sarri errezetan eutsen
il zan aideari
edo egia esateko
bere diruari.
Eta etzan igaroten
–esan barik– gaba:
euki izan baleuz Kontzek
bederatzi osaba!